چگونه نفت و قدرت های خارجی هویت و استقلال ایران در صد سال شکل گرفتند؟

استخراج نفت و مداخله قدرت‌های خارجی طی یک قرن گذشته، ایران را وارد یک “جنگ صدساله” برای کنترل “آتش پنهان زمین” (نفت) کرده است که در نهایت منجر به تلاش برای دستیابی به قدرت هسته‌ای (منافع بالاتر) شد.

در این مسیر طولانی به سوی مدرنیزاسیون، مردم ایران همواره تلاش کرده‌اند تا هویت خود را حفظ کنند.

نحوه شکل‌گیری هویت و استقلال ایران توسط نفت و قدرت‌های خارجی در صد سال اخیر به شرح زیر است:

۱. تسلط بریتانیا و روسیه و تولد صنعت نفت (اوایل قرن بیستم)

• کاهش استقلال قاجار: در روزهای “بازی بزرگ”، ایران (که به زودی نامش به ایران تغییر کرد) میان انگلستان در جنوب و روسیه در شمال گرفتار شده بود و مجبور به تسلیم در برابر قدرت خارجی بود.
• پیدایش شرکت نفت ایران و انگلیس (APOC): اگرچه نفت از دوران باستان در ایران شناخته شده بود، اما کشف آن در اوایل قرن بیستم، ایران را متحول کرد. در ۱۴ آوریل ۱۹۰۹، شرکت نفت ایران و انگلیس تأسیس شد و قدرت لندن را تثبیت کرد.
• کنترل اقتصادی: بریتانیا، به عنوان رژیم امپریالیستی و ابرقدرت اصلی در آن روزها، تلاش می‌کرد تا کنترل خوبی بر سیاست ایران و از طریق صنعت نفت بر آینده اقتصادی این کشور داشته باشد. ثروت کشور توسط پیمانکاران خارجی اداره می‌شد و آن‌ها حتی موظف نبودند ایرانیانی را که برایشان کار می‌کردند، آموزش دهند.

۲. تلاش رضاخان برای هویت ملی و سکولاریسم

• غربی‌سازی اجباری: رضاخان (بعدها رضا شاه) در سال ۱۹۲۱ قدرت را در دست گرفت و مانند آتاتورک در ترکیه، یک غربی‌ساز بود. او معتقد بود کلید پیشرفت، انقلاب ملی، قوی شدن نیروهای مسلح، صنعت و سکولاریسم است.
• تغییر هویت: رضا شاه برای قوی شدن بجای همدلی و وحدت با حوزه مقابله با روحانیون شیعه را انتخاب کرد، به ریشه‌های باستانی ایران (داریوش، زرتشت و پرسپولیس) بازگشت و نام «پرشیا» را به «ایران» (سرزمین آریایی‌ها) تغییر داد و هدفش این بود که اسلام صرفاً به یک خاطره تبدیل شود.
• تلاش برای کاهش نفوذ خارجی: رضا شاه تلاش کرد با معرفی آلمان به عنوان شریک سوم، از تسلط بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی بکاهد تا ایران به موقعیت یک کشور بی‌طرف دست یابد.
• جنگ جهانی دوم و اشغال: علی‌رغم اعلام بی‌طرفی رضا شاه، نفت ایران را به هدفی کلیدی تبدیل کرد. روس‌ها از شمال و بریتانیایی‌ها از جنوب برای تأمین امنیت نفت و ماشین جنگی خود حمله کردند. آن‌ها کشور را تقسیم کردند و رضا شاه را مجبور به استعفا کردند.

۳. ملی شدن نفت و ضربه آمریکا به استقلال

• انقلاب ضد استعماری مصدق: پس از جنگ جهانی دوم، ایران تبدیل به اولین صحنه درگیری میان واشنگتن و مسکو در طول جنگ سرد شد. در بهار ۱۹۵۱، محمد مصدق (یک ناسیونالیست واقعی که از نفوذ بریتانیا متنفر بود) ، در اوج شور وطن‌پرستی، صنعت نفت را ملی کرد . مصدق، پیش از ناصر یا نِهرو، نماد عصیان “جهان سوم” در برابر استعمار بود.
• تحریم نفتی و وحدت داخلی: بریتانیا تحریم کاملی را اعمال کرد که هدفش خفه کردن جنبش ناسیونالیستی بود و ایران را از دریافت هرگونه درآمد نفتی محروم ساخت. این تحریم تأثیر معکوس داشت و جبهه واحدی میان ناسیونالیست‌ها و حزب مذهبی (به رهبری آیت‌الله کاشانی) ایجاد کرد .
• کودتای ۵۳ و کنترل آمریکا: ایالات متحده که در ابتدا به دنبال مهار تهدید شوروی بود، خلأ قدرت بریتانیا را پر کرد. واشنگتن اگرچه ظاهراً با مصدق مهربان بود، اما در واقع می‌خواست جای پای بریتانیا را در ایران بگذارد. سرانجام، کودتای ۱۹۵۳ با همکاری بریتانیا و آمریکا سازماندهی شد و دولت ملی مصدق را سرنگون کرد.
• زخم عمیق هویتی: کودتای ۱۹۵۳ علیه مصدق، یک “لحظه بسیار تاریک در تاریخ ایران” بود که کشور را به سال‌ها سلطه، استعمار و دیکتاتوری خارجی کشاند. این خشم و نفرت از نقش آمریکا در کودتا، عمیقاً در روح ایرانیان حک شد.

۴. رژیم پهلوی دوم و وابستگی به غرب

• دیکتاتوری و ساواک: محمدرضا پهلوی (شاه) با حمایت سیا به قدرت بازگشت. او یک دیکتاتوری خفیف را برقرار کرد و ساواک (پلیس مخفی) سرکوب شدیدی را سازماندهی کرد.
• ماهواره واشنگتن: شاه ایران با قرار دادن کشور در قلب پیمان بغداد (ناتوی شرقی) به یک ماهواره واشنگتن تبدیل شد . آمریکا اولین رآکتور هسته‌ای را از طریق برنامه “اتم برای صلح” به ایران داد.
• بازوی نظامی غرب: ایران با خرید تجهیزات پیشرفته غربی، صنعت نظامی ایالات متحده را تأمین مالی کرد و شاه با سرمایه ملی ایرانیان به بازوی نظامی غرب و خصوصا آمزیکا در شرق تبدیل شد.
• تقویت ملی‌گرایی باستان: شاه در سال ۱۹۶۷ خود را “نور آریایی‌ها” نامید و جشن‌های ۲۵۰۰ ساله را در پرسپولیس برگزار کرد تا شکوه ایران در زیر سایه وابستگی به غرب را بازیابی کند، اما مردم ایران در این جشن‌های عظیم غایب بودند.
• شوک نفتی ۷۳ و نمایش قدرت: بحران نفتی ۱۹۷۳ به شاه اجازه داد تا علیه نفوذ خارجی شورش کند و با تقویت اوپک، خواستار قیمت‌های بالاتر نفت شود و رویای تبدیل شدن به “ارباب جهان” را در سر بپروراند.

۵. انقلاب اسلامی و هویت دینی مقاومتی

• انفجار نارضایتی: شاه که کورکورانه تحت تأثیر بازی قدرت میان واشنگتن و مسکو قرار گرفته بود، تغییر جهان به سوی انقلاب مذهبی در ایران و خاورمیانه را ندید.
• هویت مبتنی بر شهادت: رهبران مذهبی مانند مدرس و بعداً نواب صفوی (فعال بنیادگرا که خواستار جمهوری اسلامی بود)، با اعدام یا ترور خود، به اسطوره‌های شهید شیعه تبدیل شدند که ایده‌های مقاومت و شهادت را والاتر می‌ساخت .
• رهبری خمینی و مذهب انقلابی: آیت‌الله خمینی که در سال ۱۹۶۴ تبعید شده بود، در نهایت بازگشت تا اسلام‌گرایی را در جهان نمایندگی کند . انقلاب به یک جنبش بنیادگرای رادیکال اسلامی تبدیل شد.
• اشغال سفارت: گروگان‌گیری در سفارت آمریکا (۴ نوامبر ۱۹۷۹) با هدف جلوگیری از هرگونه توطئه علیه جمهوری اسلامی و تضمین یکپارچگی انقلاب انجام شد. دانشجویان معتقد بودند انقلاب تحت تهدیدات دائمی خارجی قرار دارد و ممکن است تاریخ همچون کودتای 1332 تکرار شود.

۶. جنگ و وحدت ملی

• جنگ به عنوان چسب ملی: جنگ ایران و عراق (که هشت سال به طول انجامید) اغلب در اطراف میادین نفتی شمال خلیج فارس در جریان بود.
• حمایت غرب از صدام: ایالات متحده برای جلوگیری از تسلط ایران پیروز بر منطقه و مهار گسترش انقلاب شیعی ایران، به صدام حسین کمک اطلاعاتی می‌کرد.
• حفظ هویت: این جنگ که به عنوان “دفاع مقدس” یا “جنگ تحمیلی ۸ ساله” شناخته می‌شود، مردم را بسیج کرد و به “چسب ملی” تبدیل شد . میلیون‌ها داوطلب برای آزادی، استقلال و شرافت جنگیدند. این امر ایران را به دین خودش تبدیل کرد و هویت ملی را تثبیت نمود.

در طول صد سال گذشته، ایران آزمایش‌های اصلی قرن بیستم را پشت سر گذاشته است؛ این کشور اولین کشور خاورمیانه بود که پارلمان داشت، منابع خود را ملی کرد، و یک انقلاب اسلامی را آغاز نمود.

این کشور در طول این مدت، جنگی تلخ را برای حفظ هویت خود در برابر قدرت‌های خارجی و کنترل منابع نفتی، پیش برده است.

تمثیل: اگر هویت ایران را به یک کشتی تشبیه کنیم، نفت منبع قدرت و بادبان آن بود، اما قدرت‌های خارجی مانند امواج متلاطمی بودند که دائماً آن را به سمت سواحل خود هل می‌دادند.

در حالی که پهلوی‌ها سعی میکردند این کشتی را با دستورات غرب و مهندسی غربی به جلو برانند و پرچم باستانی آن را برافرازند، انقلاب اسلامی مسیر کشتی را با پرچم مذهب و ملی گرایی تغییر داد، اما در تمام این مدت، هدف اصلی (حفظ استقلال) در معرض تهدید دائمی طوفان دخالت‌های خارجی باقی ماند.