عوامل کلیدی که منجر به شکست مذاکرات و وقوع درگیری نظامی دوازده روزه شدند، چه بودند؟

برای درک اینکه چگونه مذاکرات بین ایالات متحده و ایران به شکست انجامید و منجر به درگیری نظامی دوازده روزه شد، باید به چهار عامل اصلی که چالش‌هایی برای دیپلماسی ایجاد کردند و به وقوع درگیری کمک نمودند، بپردازیم.

این چهار عامل کلیدی که منجر به شکست مذاکرات هسته‌ای و در نهایت درگیری نظامی شدند، عبارتند از:

۱. چرخه معیوب اجبار آمریکا و تقابل ایران (American Coercion and Iranian Confrontation)

این اولین عامل چالش‌زا بود که تنش‌ها را تشدید کرد و اعتماد بین دو طرف را از بین برد.

• اجبار آمریکا: اجبار آمریکا شامل افزایش تحریم‌های اقتصادی علیه ایران (حتی پس از وعده توقف آن‌ها در طول مذاکرات) و تهدید به اقدام نظامی توسط اسرائیل و ایالات متحده در صورت عدم دستیابی به توافق بود. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، کارزار فشار حداکثری را که در دوره سلفش (جو بایدن) کاملاً پایان نیافته بود، دوباره برقرار کرد.
  • آمریکا با لحنی اجباری ضرب‌الاجل شصت روزه‌ای را برای دستیابی به توافق یا مواجهه با عواقب جدی (حملات نظامی) تعیین کرد.
  • این اجبار در نهایت در ۱۳ ژوئن به حملات هوایی اسرائیل علیه زیرساخت‌های نظامی و هسته‌ای ایران انجامید، که به عنوان اولین شلیک در جنگ دوازده روزه شناخته شد. ایالات متحده بعداً تایید کرد که به اسرائیل اجازه ضمنی، اشتراک اطلاعات و کمک‌های دیگر برای این حمله را داده بود.
• تقابل ایران: ایران در پاسخ به اجبار آمریکا، ابتدا از مذاکره مستقیم با واشنگتن خودداری کرد و ایالات متحده و اسرائیل را تهدید به اقدام نظامی نمود.
  • مقامات ایرانی در واکنش به تهدیدات آمریکا، بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را اخراج و تهدید کردند که نیروگاه‌های هسته‌ای بیشتری خواهند ساخت و سلاح هسته‌ای به دست خواهند آورد.
  • تهران همچنین ضرب‌الاجل شصت روزه آمریکا را نامعقول دانست و در پاسخ به تشدید تحریم‌ها، شعار “مرگ بر آمریکا” را تکرار کرد و مجدداً تهدید به اقدام نظامی علیه آمریکا و اسرائیل نمود.

بسیاری در ایران بر این باور بودند که واشنگتن عمداً آن‌ها را فریب داده و از مذاکرات به عنوان پوششی برای حملات هوایی اسرائیل استفاده کرده است، که این امر اعتماد بین دو طرف را بیشتر تضعیف کرد.

۲. ترجیحات متضاد (Divergent Preferences)

تفاوت‌های پایداری بین ترجیحات دو طرف در مورد نحوه و هدف مذاکرات وجود داشت که روند را از مسیر خارج کرد.

• ترجیح واشنگتن: واشنگتن خواستار مذاکرات مستقیم و جامع بود. ترامپ به دنبال دستیابی به توافقی جامع بود که بهتر از برجام (JCPOA) باشد. چارچوب این توافق از نظر آمریکا شامل غنی‌سازی صفر، برچیدن تأسیسات هسته‌ای و توقف حمایت ایران از گروه‌های نیابتی در ازای لغو تحریم‌ها و عادی‌سازی روابط بود.
• ترجیح تهران: تهران تمایل به مذاکرات غیرمستقیم و موقت داشت. ایران به دنبال دستیابی به یک توافق موقت یا مجموعه‌ای از توافق‌های موقت بود که شامل اقدامات اعتمادساز باشد، قبل از نهایی کردن یک توافق جامع. ایران در دور اول مذاکرات یک طرح سه‌مرحله‌ای ارائه داد که شامل امتیازات متقابل تدریجی بود.

۳. رویکرد حداکثری آمریکا (American Maximalism)

عامل پیچیده سوم، رویکرد حداکثری آمریکا در مورد سطوح غنی‌سازی و ذخایر اورانیوم ایران بود.

• غنی‌سازی: در طول پنج دور مذاکرات، واشنگتن موضع حداکثری غنی‌سازی صفر را اتخاذ کرد، که این امر از نظر تهران «غیرقابل پذیرش» (nonstarter) بود. ایران به عنوان امضاکننده NPT، حق حاکمیتی برای غنی‌سازی اورانیوم برای مقاصد غیرنظامی و صلح‌آمیز برای خود قائل بود.
• ذخایر اورانیوم: ایالات متحده موضع حداکثری خود را در مورد ذخایر اورانیوم با غنی‌سازی بالا نیز حفظ کرد و اصرار داشت که تا زمانی که این ذخایر از بین نرود یا صادر نشود، هیچ تحریمی لغو نخواهد شد. این موضع با طرح سه‌مرحله‌ای ایران که خواستار لغو جزئی تحریم‌ها به عنوان یک اقدام اعتمادساز در مرحله دوم بود، در تضاد قرار داشت.
• پافشاری: حتی پس از اینکه دولت ترامپ در اوایل ژوئن به طور موقت امتیازی حیاتی در مورد غنی‌سازی محدود برای مقاصد غیرنظامی ارائه کرد، چند روز بعد دوباره به موضع حداکثری خود بازگشت و اصرار کرد که ایران اجازه غنی‌سازی در هیچ سطحی را نخواهد داشت، که این امر باعث رد پیشنهاد توسط تهران شد.

۴. نفوذ و دخالت اسرائیل و کنگره آمریکا

عامل چهارم که مانع مذاکرات شد و تنش‌ها را افزایش داد، نفوذ و دخالت مقامات اسرائیلی و قانون‌گذاران کنگره آمریکا بود.

• دخالت اسرائیل: مقامات اسرائیلی، به ویژه نتانیاهو، بر ترامپ تأثیر گذاشتند تا اعلام کند اسرائیل در صورت عدم برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران، به آن حمله خواهد کرد. این خواسته به “مدل لیبی” معروف بود.
  • اسرائیل و اعضای کنگره ترامپ را تحت فشار قرار دادند تا از امتیاز خود در مورد غنی‌سازی اورانیوم عقب‌نشینی کند و مجدداً تحریم‌ها را اعمال نماید.
  • در نهایت، اسرائیل با انجام حملات هوایی گسترده علیه زیرساخت‌های نظامی و هسته‌ای ایران در ۱۳ ژوئن، مذاکرات را مختل کرد و آن را سابوتاژ نمود. حمله به علی شمخانی، که بر مذاکرات نظارت داشت، نشان‌دهنده قصد خرابکاری در گفتگوها بود.
• دخالت کنگره: جمهوری‌خواهان کنگره اعلام کردند که هر توافقی که نیاز به تأیید آن‌ها داشته باشد، مستلزم پایان دادن کامل به غنی‌سازی اورانیوم و برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران است. آن‌ها نامه‌ای به ترامپ فرستادند تا از مصالحه احتمالی او در مورد غنی‌سازی جلوگیری کنند.

نتیجه درگیری نظامی دوازده روزه

شکست مذاکرات و وقوع جنگ دوازده روزه در ژوئن، پیامدهای جدی داشت:

• در ۱۳ ژوئن، اسرائیل با کمک آمریکا به اهدافی در ایران حمله کرد.
• در ۲۲ ژوئن، ایالات متحده مستقیماً با بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران در فردو، اصفهان و نطنز درگیر شد.
• ایران در طول جنگ با پهپادها و موشک‌ها، سایت‌های نظامی و غیرنظامی اسرائیل را هدف قرار داد.
• این درگیری در ۲۴ ژوئن پس از میانجیگری واشنگتن (به دنبال حمله موشکی ایران به پایگاه هوایی آمریکا در قطر) با آتش‌بس پایان یافت.
• این حملات منجر به کشته شدن چندین دانشمند هسته‌ای و فرمانده ارشد نظامی و همچنین کشته شدن ۱۱۹۰ نفر و زخمی شدن ۴۴۷۵ نفر دیگر در ایران شد.

اگر ایالات متحده و ایران بخواهند مذاکرات را از سر بگیرند، باید هر چهار عامل فوق را برای دستیابی به یک توافق دیپلماتیک و جلوگیری از جنگی دیگر مورد توجه قرار دهند.

در واقع، این مذاکرات مانند تلاش برای ساختن یک پل بر روی یک شکاف عمیق بود؛ در حالی که هر دو طرف از یک طرف شکاف، دیگری را با سنگ پرتاب می‌کردند (اجبار و تقابل) و اصرار داشتند که پل باید کاملاً مطابق با نقشه‌های حداکثری آن‌ها ساخته شود (رویکرد حداکثری) و همزمان، عوامل خارجی نیز مرتباً ستون‌های در حال ساخت پل را تخریب می‌کردند (دخالت اسرائیل و کنگره).

با وجود این موانع، پل دیپلماسی نتوانست تکمیل شود و فرو ریخت.