رازهای پنهان: رضا شاه چگونه ایران را نابود کرد
این منبع، مقاله‌ای انتقادی با عنوان «اسرار کثیف چگونه رضا شاه ایران را ویران کرد» را ارائه می‌دهد که حکومت رضا شاه را به دلیل ظلم، فساد مالی، و وابستگی به بریتانیا محکوم می‌کند.
این مقاله او را وابسته و مجری منافع امپریالیستی می‌خواند، که با اقدامات خود، از جمله افزایش امتیازات نفتی و سرکوب مخالفان، به ایران خیانت کرد.
متن همچنین به پدیدار شدن افسانه‌های مدرن در مورد رضا شاه در میان معترضان امروزی اشاره می‌کند که تاریخ خشونت‌بار او را نادیده می‌گیرند.
علاوه بر این، چندین بخش چندرسانه‌ای، شامل ویدیوها و پادکست‌ها در مورد جنگ جهانی دوم و مسائل سیاسی معاصر، در کنار فراخوان‌هایی برای حمایت از روزنامه‌نگاری مستقل Fair Observer، در ساختار این منبع دیده می‌شود.
چگونه روایت تاریخی غالب درباره رضا شاه در ایران و خارج از آن متفاوت است؟
روایت تاریخی غالب درباره ضا شاه در داخل و خارج از ایران (و به ویژه در میان دیاسپورا) تفاوت قابل توجهی دارد، زیرا در دوران حکومت او و پسرش، نویسندگان و معلمان برای حفظ جان خود، مجبور به دروغ گفتن و ستایش او بودند و یک افسانه مدرن درباره او شکل گرفت.
روایت غالب در خارج از ایران (و افسانه دیاسپورا):
- اعتقاد به عظمت: بسیاری از ایرانیان در خارج از ایران معتقدند که رضا شاه فردی عالی و بزرگ بوده است.
- تصویر یک مصلح: او به عنوان یک مصلح “اجتماعی، اقتصادی، و سیاسی” که بنیان ایران مدرن را نهاد، ستایش می‌شد .
- نادیده گرفتن واقعیت‌ها: این روایت ایرانیان را در مورد حکومت دیکتاتوری، خشونت‌آمیز، و پارانویایی او، فسادش، خیانتش به ایران در برابر بریتانیا، و سرقتش از خزانه‌داری در تاریکی نگه داشت.
- ادعاهای اصلاحات: عذرخواهان رژیم پهلوی ادعا می‌کنند که او پزشکی مدرن را به ایران آورد، در حالی که انستیتو پاستور ایران (نخستین نهاد بهداشت عمومی در خاورمیانه) در سال ۱۹۱۹، یعنی سال‌ها قبل از به قدرت رسیدن او، تأسیس شده بود.
- افسانه لغو کاپیتولاسیون: ناهمگون‌ترین افسانه‌ای که در میان دیاسپورا ایرانی رواج دارد این است که رضا شاه به کاپیتولاسیون پایان داد و نیروهای خارجی را از ایران بیرون راند.
- ایجاد زیرساخت‌ها: برخی به او برای راه‌آهن، جاده‌ها، صنایع، و تأسیس ثبت احوال اعتبار می‌دهند.
روایت تاریخی نقادانه (واقعیت مورد اشاره منابع):
در مقابل ستایش‌های فوق، منابع، واقعیت‌های متفاوتی را ارائه می‌دهند که تصویری منفی و به شدت انتقادی از رضا شاه ترسیم می‌کند:
- نوکر بریتانیا و ظالم: واقعیت این است که رضا شاه یک خودشیفته و نوکر بریتانیا بود که مردمش را سرکوب کرد، از خزانه دزدی کرد و به کشورش خیانت کرد.
- سرکوب شدید مخالفان: تاریخ نشان می‌دهد که رضا شاه با مخالفان خود به شدت وحشیانه برخورد می‌کرد و هر گونه نشانه مخالفت را در نطفه خفه می‌کرد . معترضان امروزی که فریاد می‌زنند: “رضا شاه روحت شاد“، کاملاً از این حقیقت غافلند که اگر او در قدرت بود، همه آنها را می‌کشت.
- لانه فساد و دزدی: او بزرگترین زمین‌خوار ایران شد و پول‌هایی را که باید صرف ساختن جاده‌ها، مدارس و بیمارستان‌ها می‌شد، به عنوان دارایی شخصی در بانک بارکلیز بریتانیا سپرده‌گذاری کرد. او نه یک میهن‌پرست، بلکه یک نارسیست بود .
- خیانت به کشور: او به قدرت‌های بزرگ وابسته بود و بخش‌های زیادی از ایران را واگذار کرد:
- او از ترس شوروی، منطقه فیروزه (که اکنون ترکمنستان و پایتخت آن عشق‌آباد است) را در سال ۱۹۳۳ به آنها هدیه کرد.
- او در سال ۱۹۳۷، به موجب معاهده سعدآباد، تالاب هیرمند را به افغانستان، حقوق کامل شط العرب را به عراق، و کوه استراتژیک آرارات را به ترکیه واگذار کرد.
- حمایت از منافع بریتانیا: او یک نوکر کلاسیک بریتانیا بود. راه‌آهنی که به بهای گزاف برای مالیات‌دهندگان ایرانی ساخته شد، برای استقرار سریع‌تر نیروهای بریتانیایی جهت مقابله با شوروی بود. او همچنین امتیازات نفتی بریتانیا را افزایش داد .
- جنایت و کشتار: در پی اعتراضات مشهد در سال ۱۹۳۶، نیروهای امنیتی به دستور او به حرم امام رضا (حرم مقدس‌ترین مکان در ایران) وارد شدند و مردم را وحشیانه قتل‌عام کردند. پس از این کشتار، او نزد بسیاری از ایرانیان برای همیشه لعنت شده تلقی شد؛ به طوری که مردم از ترس حتی نام او را نمی‌بردند و او را سگ خطاب می‌کردند.
- ضعف در برابر بیگانگان: هنگامی که بریتانیا و شوروی در سال ۱۹۴۱ به ایران حمله کردند، رضا شاه مقاومت نکرد و نیروهایش به سرعت تسلیم شدند. او یک بزدل بود که در لحظه حسابرسی، فرار کرد.
- کشتار اقلیت‌های قومی: سیاست‌های او برای تمرکزگرایی و “پارسی‌سازی” منجر به پاکسازی قومی و نسل‌کشی شد.
- سرقت آثار تاریخی: او اجازه داد باستان‌شناسان خارجی در سال ۱۹۳۱ به تخت جمشید بروند و آثار باستانی بی‌قیمت را روی کامیون‌ها بار زده و به خلیج فارس ببرند؛ این آثار در نهایت به آمریکا و دیگر کشورهای غربی رسیدند.
به طور خلاصه، در حالی که در خارج از ایران (و در زمان حکومتش) رضا شاه به عنوان یک بنیانگذار مصلح ستایش می‌شد، منابع تاریخی منتقد او را یک قلدر در لباس نظامی، یک حاکم ستمگر، خائن به کشور، و یک دیکتاتور نالایق و فاسد معرفی می‌کنند که منافع قدرت‌های امپریالیستی را خدمت می‌کرد.
این افسانه مدرن، در واقع دروغی بود که توسط رژیم برای پنهان کردن ماهیت استثمارگرایانه و خشن حکومت او رواج یافت.
نقش اصلی بریتانیا و سایر قدرت‌های خارجی در به قدرت رسیدن و حمایت از رضا شاه چه بود؟
نقش اصلی بریتانیا در به قدرت رساندن و حمایت از رضا شاه، در چارچوب منافع امپریالیستی بریتانیا و مقابله با نفوذ قدرت‌های دیگر، به‌ویژه شوروی، تعریف می‌شود.
منابع تأکید می‌کنند که رضا شاه دست‌نشانده بریتانیا بود و برای انجام مقاصد آنها در ایران به قدرت رسید.
نقش بریتانیا در به قدرت رساندن رضا شاه
- برپایی و تاج‌گذاری:
- منابع تصریح می‌کنند که رضا شاه، که یک افسر در بریگاد قزاق ایران بود، توسط بریتانیا تقویت شد و به قدرت رسید.
- بریتانیا او را به‌عنوان یک ضدقدرت برای مقابله با خطر بلشویک‌ها پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، که سعی در ایجاد مشکل در ایران داشتند، علم کرد.
- رضا میرپنج (نام پیشین رضا شاه) سپس در سال ۱۹۲۵ سلسله قاجار را برکنار کرد و خود را شاه اعلام نمود، اقدامی که پارلمان نیز آن را تأیید کرد.
- بریتانیا تاج‌گذاری رضا شاه را با استفاده از مراسم تاج‌گذاری جرج پنجم به عنوان راهنما، مدیریت کرد.
- رضا شاه به عنوان یک “دست‌نشانده کلاسیک بریتانیا” ظاهر شد .
- دلایل استراتژیک بریتانیا:
- برای بریتانیا، ایران مانند مصر یک دولت حائل برای محافظت از «جواهر تاج»، یعنی هند، بود.
- در اوایل قرن بیستم، ایران به دلیل نفت برای منافع بریتانیا اهمیت فزاینده‌ای یافت. بریتانیا ۵۱ درصد سهام شرکت نفت ایران و انگلیس را خریداری کرد تا امنیت انرژی نیروی دریایی سلطنتی را تضمین کند.
- پس از جنگ جهانی اول، ایران به یک جبهه خط مقدم برای امپراتوری بریتانیا تبدیل شد تا تهدید بلشویک را خنثی کند.
- بریتانیا، به جای حکومت مستقیم بر ایران، کشور را از طریق رشوه و ارعاب تحت سلطه درآورد و از شبکه‌ای از همکاران برای اداره ایران به عنوان یک مستعمره غیررسمی استفاده کرد.
- بریتانیا از رضا شاه برای انجام کارهای کثیف خود در ایران استفاده کرد، به طوری که برخلاف دهلی نو، نیروهای بریتانیایی در خیابان‌های تهران رژه نمی‌رفتند.
نقش رضا شاه در حمایت از منافع خارجی (بریتانیا)
پس از به قدرت رسیدن، رضا شاه به طرق مختلفی به منافع بریتانیا خدمت کرد:
- سرکوب نفوذ شوروی: او نفوذ شوروی را سرکوب کرد .
- امتیازات نفتی: شاه امتیازات نفتی را برای بریتانیا افزایش داد. در نتیجه، تولید نفت بریتانیا در ایران بین سال‌های ۱۹۳۲ تا ۱۹۳۸ به شدت افزایش یافت، در حالی که سهم بسیار کمی از درآمد نفت به خزانه ایران می‌رسید (تنها ۱۰٪ بودجه) .
- راه‌آهن استراتژیک: او راه‌آهن سراسری ایران را ساخت که دریای خزر را به خلیج فارس متصل می‌کرد. اگرچه این کار هزینه گزافی برای مالیات‌دهندگان ایرانی داشت، اما هدف استراتژیک آن این بود که استقرار سریع‌تر نیروهای بریتانیایی برای مقابله با شوروی‌ها را ممکن سازد.
نقش سایر قدرت‌های خارجی
نقش سایر قدرت‌ها بیشتر در قالب رقابت و تهاجم دیده می‌شود:
- شوروی: شوروی‌ها پس از انقلاب ۱۹۱۷ سعی در ایجاد ناآرامی در ایران داشتند، که این خود انگیزه بریتانیا برای حمایت از رضا میرپنج بود.
- در جنگ جهانی دوم، رضا شاه با درگیر شدن با نازی‌های آلمان، بازی خطرناکی را آغاز کرد. در سال ۱۹۴۱، هنگامی که آلمان به روسیه حمله کرد، بریتانیا و شوروی به ایران حمله کردند تا منابع نفتی و دسترسی مداوم به آب‌های گرم را تضمین کنند.
- رضا شاه همچنین از ترس شوروی، منطقه فیروزه را در سال ۱۹۳۳ به آنها واگذار کرد که امروز ترکمنستان و پایتخت آن (عشق‌آباد) است.
- ایالات متحده و غرب: منابع اشاره می‌کنند که در سال ۱۹۳۱، رضا شاه به باستان‌شناسان خارجی اجازه داد تا ایران را کاوش کنند و آثار باستانی غیرقابل ارزش (از جمله از تخت جمشید) را بار کامیون‌ها کرده و از طریق خلیج فارس خارج کنند. این آثار در نهایت به ایالات متحده و سایر کشورهای مرفه غربی (مانند دانشگاه شیکاگو) رسیدند.
به طور خلاصه، رضا شاه یک دست‌نشانده خونریز بود که در زمان بحران، به جای مبارزه برای کشورش، بیشتر نگران حفظ ثروت خصوصی خود بود و به قدرت‌های امپریالیستی خدمت می‌کرد، نه به مردم خود. او همیشه مطیع قدرت‌های بزرگ بود.
رضا شاه در نهایت توسط بریتانیا تبعید شد . رابرت لایمن، مورخ نظامی، عقب‌نشینی او در برابر تهاجم بریتانیا و شوروی را “یکی از سریع‌ترین تسلیم‌ها در تاریخ” نامید.
می‌توان نقش بریتانیا در به قدرت رساندن رضا شاه را به یک فردی تشبیه کرد که یک نگهبان خصوصی را استخدام می‌کند تا از دارایی‌های ارزشمندش (نفت و موقعیت استراتژیک) در برابر سارقان بزرگ (شوروی) محافظت کند، به او حقوق ناچیزی (سهم کم از درآمد نفت) می‌دهد، و به او اجازه می‌دهد تا از بقیه اموال (خزانه و زمین‌های ایران) برای حفظ نظم و کنترل داخلی به نفع کارفرما استفاده کند. در این تشبیه، رضا شاه در وهله اول خادم بریتانیا بود.
