این متن، بخشی از مصاحبه با منصور حقیقت‌پور، نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در شبکه خبری ایران ۲۴ است که به موضوعات ژئوپلیتیک منطقه‌ای، به ویژه کریدور زنگزور می‌پردازد.
منصور حقیقت‌پور پژوهشگر مسائل قفقاز، در گفت‌وگویی اختصاصی با ایران۲۴ درباره بحران زنگزور و پیچیدگی‌های آن تاکید کرد که نگاه خویشاوندی به مسئله آذربایجان اشتباه است و ایران باید در زنگزور یا سهمی داشته باشد یا طرح جایگزین ارائه کند.
او همچنین نظر رئیس‌جمهور درباره زنگزور را ساده‌انگارانه دانست و همراهی پسر پزشکیان با جریان پانترک‌ها را مورد نقد قرار داد. برای شنیدن تمام جزئیات و تحلیل‌ها این ویدیو را از دست ندهید.
حقیقت‌پور ضمن انتقاد از کوتاهی‌های دیپلماتیک و سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در سال‌های گذشته ، آخرین زنگزور تحت مدیریت آمریکا را یک رسانه‌ای می‌خواند، اما در عین حال، آن را یک خطر بزرگ راهبردی برای ایران و ارتباط آن با ارمنستان و اروپا می‌داند.
در این گفتگو، او به شدت با دیدگاه ساده‌انگارانه مسعود پزشکیان در خصوص این موضوع مخالفت کرده و به نفوذ اسرائیل در آذربایجان و استفاده از این کشور از خاک خود برای عملیات جاسوسی علیه ایران اشاره می‌کند.
همچنین، این مقام پیشین به بازگشت علی لاریجانی به عرصه سیاسی به عنوان دبیر شورای امنیت عالی ملی در شرایط حساس مهم اشاره کرده و ظلم صورت گرفته در حق وی توسط جریانهای تندرو را محکوم می‌نماید.
چگونه کریدور زنگزور بر ژئوپلتیک ایران، روسیه، ترکیه، و اسرائیل را متأثر ساخت؟
کریدور زنگزور، یک باریکه زمینی به طول ۴۰ تا ۴۲ کیلومتر، منطقه مورد توجه بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است که هرکدام طرح‌ها و برنامه‌هایی برای آن دارند.
منافع ژئوپلیتیک ایران، روسیه، ترکیه، و اسرائیل تحت تأثیر این کریدور قرار می‌گیرد:
۱. منافع جمهوری اسلامی ایران
- تهدیدها و نگرانی‌ها:
- جمهوری اسلامی ایران کمترین تحرک سیاسی و دیپلماتیک را در سال‌های اخیر، به ویژه در جریان جنگ دوم و سوم قره‌باغ، صرف کرده است، با وجود سابقه حضور و تعلق این منطقه به ایران در گذشته.
- مقامات جمهوری اسلامی ایران باید اعلام کنند که این منطقه مورد علاقه ایران است و نسبت به آن حساس هستند.
- رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند که ایران اجازه تغییر جغرافیای منطقه زنگزور را نخواهد داد.
- برخی معتقدند با اجرای توافق اخیر و راه‌اندازی کریدور زنگزور، مسیر زمینی ایران به ارمنستان و حتی اروپا قطع خواهد شد.
- آمریکایی‌ها در پی آن هستند که با حضور در این منطقه، غربت راهبردی (strategic isolation) را بر ایران و سپس بر روسیه تحمیل کنند.
- حضور آمریکایی‌ها در این منطقه قطعاً برای ایران مزاحمت ایجاد خواهد کرد.
- منافع و نیازها:
- این مسیر (دالان زنگزور) برای جمهوری اسلامی ایران جهت ارتباط با اروپا و کشور ارمنستان اهمیت دارد.
- مرز مشترک ایران با ارمنستان می‌تواند مرز دوستی و مهربانی باشد.
- ایران باید ایفای نقش اساسی برای آینده این منطقه داشته باشد.
- ایران ضمن حفظ آرامش، باید رایزنی‌های سیاسی خود را با طرفین (آذربایجان و ارمنستان) توسعه دهد و همچنین با روسیه و ترکیه برای رعایت حقوق دسته‌جمعی همسایگان در این کریدور نشست‌هایی داشته باشد.
- ایران برای جایگزینی مسیر زمینی در صورت قطع مرز با ارمنستان، طرح‌های جایگزینی آماده کرده است.
۲. منافع روسیه
- ریشه تاریخی:
- علت اصلی احداث باریکه زنگزور و دادن مدیریت آن به ارمنستان در زمان شوروی سابق، پایه تصمیم امنیت برای حفظ مسکو بوده است.
- این باریکه برای انقطاع سرزمینی تفکر پانترکیسم ایجاد شد، زیرا موج پانترکیسم از اروپای شرقی و ترکیه به سمت روسیه و مناطق تابعه آن می‌آمد.
- تهدید کنونی:
- آمریکایی‌ها دنبال این هستند که در این منطقه غربت راهبردی را بر ایران و سپس بر روسیه تحمیل کنند.
- همکاری منطقه‌ای:
- روسیه یکی از بازیگران منطقه‌ای و از دوستان سنتی است که ایران باید با آن برای توافق آینده و رعایت حقوق جمعی همسایگان رایزنی کند.
۳. منافع ترکیه
- هدف اصلی:
- ترکیه (ترک‌های ترکیه) دنبال این هستند که با حضور در این منطقه بتوانند ارتباط کالبدی (physical connection) خودشان را با سایر جهان ترک برقرار بکنند.
- نقش منطقه‌ای:
- ترکیه یکی از بازیگران منطقه‌ای است که طرح‌ها و برنامه‌هایی برای این منطقه دارد.
- موج پانترکیسم از اروپای شرقی و ترکیه به سمت روسیه می‌آمد که دلیل اصلی ایجاد باریکه زنگزور بود.
- همکاری منطقه‌ای:
- ترکیه یکی از کشورهایی است که ایران باید مجدداً با آن نشستی داشته باشد تا حقوق دسته‌جمعی همسایگان در کریدور رعایت شود.
۴. منافع اسرائیل
- حضور و اهداف:
- اسرائیلی‌ها در منطقه حضور دارند بنا به دلایل خاصی که برای حضورشان در قفقاز مطرح است.
- هدف اسرائیل، دسترسی به آسیای میانی است.
- حضور اسرائیل در منطقه از طریق مهاجرت یهودیان آذربایجان به اسرائیل در ابتدای فروپاشی شوروی تسهیل شد و آن‌ها پست‌های بالایی در آنجا گرفتند.
- حمایت از آذربایجان:
- آذربایجان دست اسرائیلی‌ها را در منطقه باز گذاشته است.
- اسرائیلی‌ها حکومت آذربایجان را در ابعاد نظامی، اقتصادی، و کشاورزی به طور جدی حمایت و تأسیس کرده‌اند و این ارتباط امروز بسیار محکم شده است و کندن آن کار راحتی نخواهد بود.
- نگرانی حکومت آذربایجان از گرایش ۸۰ درصد جمعیت شیعه به سمت ایران، یکی از دلایلی بوده که آن‌ها به آغوش ترکیه و اسرائیل رفتند.
در مجموع، کریدور زنگزور به دلیل موقعیت استراتژیکش، محلی برای تلاقی منافع و تهدیدات قدرت‌های منطقه‌ای (ایران، روسیه، ترکیه) و فرامنطقه‌ای (آمریکا و اسرائیل) است؛ جایی که ایران و روسیه با تهدید انزوای راهبردی و تغییرات ژئوپلیتیک مواجه هستند، در حالی که ترکیه به دنبال اتصال سرزمینی و اسرائیل به دنبال دسترسی به عمق قفقاز و آسیای میانه است.
مثال برای درک بهتر: وضعیت کریدور زنگزور مانند یک “قفل کلیدی” است که در یک در قدیمی و مهم قرار دارد.
ایران به عنوان همسایه نزدیک، حق استفاده از این در را برای دسترسی به اتاق‌های بزرگ‌تر (اروپا) دارد.
روسیه در گذشته این قفل را طوری طراحی کرده بود که از ورود سارقان (پانترکیسم) جلوگیری کند.
اکنون، ترکیه می‌خواهد این قفل را با یک کلید جدید عوض کند تا به تمام راهروهای شرقی (جهان ترک) متصل شود، در حالی که آمریکا و اسرائیل به دنبال نفوذ به این منطقه (درهای آسیای میانه) از طریق دستکاری در همین قفل هستند تا همسایه نزدیک (ایران) و صاحبخانه قدیمی (روسیه) را محدود سازند.
نپذیرفتن تغییر جغرافیایی توسط ایران به معنای دفاع از همین “حق استفاده” است.
حضور منطقه‌ای اسرائیل در قفقاز جنوبی، به ویژه در آذربایجان، چه تهدیدات امنیتی برای ایران دارد؟
حضور منطقه‌ای اسرائیل در قفقاز جنوبی، به‌ویژه در آذربایجان، تهدیدات امنیتی متعددی را برای جمهوری اسلامی ایران به دنبال داشته است که عمدتاً ماهیت نظامی و اطلاعاتی دارند و با پیوندهای قوی میان حاکمیت موجود در باکو و رژیم صهیونیستی مرتبط هستند.
در اینجا تهدیدات امنیتی و ماهیت حضور اسرائیل در آذربایجان بر اساس منابع ارائه شده، تشریح شده است:
ماهیت حضور اسرائیل در آذربایجان
- پشتیبانی همه‌جانبه: اسرائیلی‌ها به دلایل خاصی که برای حضورشان در قفقاز و دسترسی به آسیای میانی (Central Asia) مطرح است، در این منطقه حضور دارند. آن‌ها در ابعاد نظامی، اقتصادی و کشاورزی، حاکمیت موجود در آذربایجان را به طور جدی حمایت کرده و تأسیسات مختلفی را ایجاد کرده‌اند.
- پیوند مستحکم: این ارتباط امروز به یک ارتباط محکم تبدیل شده است و جدا کردن آن کار آسانی نخواهد بود.
- زمینه پانترکیسم: حضور اسرائیل و باز گذاشتن دست ترک‌ها و اسرائیلی‌ها در منطقه، تا حدی برای ایجاد گارد در برابر ایران و جلوگیری از گرایش ۸۰ درصد جمعیت شیعه آذربایجان به ایران (که «مادر» خود محسوب می‌شود) بوده است.
تهدیدات امنیتی و اقدامات خصمانه
تهدیدات امنیتی ناشی از این حضور، شامل استفاده از خاک آذربایجان برای اقدامات اطلاعاتی و نظامی علیه ایران است:
- استفاده از پایگاه‌های نظامی: در سال‌های گذشته (حدود ۹۳ یا ۹۴ شمسی)، مقامات ایران اطلاع داشتند که اسرائیلی‌ها تعدادی پادگان را از آذری‌ها گرفته و در آنجا مستقر شده‌اند.
- نفوذ پهپادی به فضای ایران: جدی‌ترین شواهد، به حادثه نفوذ یک پهپاد هرمیس (Hermes drone) به آسمان ایران بر فراز اصفهان (محل پایگاه هسته‌ای ایران) و شکار آن توسط پدافند ایران بازمی‌گردد.
- جمع‌بندی نهایی مقامات نظامی و امنیتی ایران این بود که این پهپاد از خاک آذربایجان، از منطقه سمیان یا سلیان، به پرواز درآمده است.
- شواهدی مبنی بر اینکه ارمنی‌ها نیز نظیر همین پهپاد را در منطقه قره‌باغ ساقط کرده بودند، به دست آمده بود .
- استفاده از فضای آذربایجان توسط دشمن: در جریان درگیری‌های اخیر (دفاع ۱۲ روزه)، شواهد و قرائن نشان‌دهنده این بود که پهپادهایی از آذربایجان بلند شده‌اند و فضای آذربایجان در اختیار دشمن قرار گرفته است.
- حمله به مناطق مرزی: در همین درگیری‌ها، پهپادهایی از سمت نمین وارد اردبیل شده و اردبیل را مورد اصابت قرار داده‌اند (نمین مرز مشترک با آذربایجان است).
- پشتیبانی‌های هوایی و انتقال تجهیزات: اطلاعات در سطح مقامات نظامی ایران و همچنین اظهارات دشمنان نشان می‌دهد که پشتیبانی‌های هوایی اسرائیلی‌ها و انتقالاتی که در زمینه‌های مختلف داشته‌اند، از طریق آذربایجان صورت گرفته است. دشمنان ایران صراحتاً بیان می‌کنند که آذربایجان برای آن‌ها «دوست» نیست، بلکه «سرمایه» است.
واکنش ایران به تهدیدات
جمهوری اسلامی ایران در قبال این تهدیدات، واکنش جدی نشان داده است:
- اخطار رسمی در بالاترین سطح: پس از حادثه پهپاد هرمیس، ستاد کل نیروهای مسلح مصوب کرد که وزیر دفاع وقت (جناب آقای دهقان) سفر کرده و اخطار جدی جمهوری اسلامی را به آذربایجان بدهند.
- تأیید مبدأ پهپاد: در نشست وزیر دفاع ایران با الهام علی‌اف و فرماندهان نظامی آذربایجان، اعلام شد که اطلاعات ایران نشان می‌دهد پهپاد هرمس از خاک آذربایجان بلند شده است.
- اعتراف غیرمستقیم طرف مقابل: بر اساس گزارش‌ها، الهام علی‌اف از این خبر آشفته شده و رنگش زرد گشت و اعلام کرد که این کار «مهمان‌هاست» (کار مهمونا)، که منظور از مهمان‌ها، ترک‌ها و اسرائیل بوده‌اند.
به طور خلاصه، حضور اسرائیل در آذربایجان تهدیدی راهبردی محسوب می‌شود، زیرا این حضور عملاً منجر به تبدیل شدن بخشی از خاک آذربایجان به محلی برای استقرار نظامی و پروازهای اطلاعاتی/خصمانه (مانند پهپادها) علیه منافع و امنیت ملی ایران شده است.
این وضعیت باعث شده تا ایران، حقوق جمعی همسایگان در منطقه را مورد تأکید قرار دهد و به دنبال رایزنی‌های سیاسی برای تأمین منافع خود باشد.
تشبیه برای درک بهتر: می‌توان حضور اسرائیل در آذربایجان و تهدیدات امنیتی ناشی از آن را به داشتن یک “سایه جاسوسی” تشبیه کرد.
اگرچه سایه به خودی خود جسم فیزیکی نیست، اما موقعیت استراتژیک آن (آذربایجان) به دشمن (اسرائیل) اجازه می‌دهد تا بدون ورود مستقیم به خانه شما (ایران)، از ارتفاعات همسایه (قفقاز جنوبی) تمام حرکات شما را رصد کند و در صورت لزوم، بدون هشدار قبلی، یک سنگ به داخل حیاط شما پرتاب کند (مانند پهپاد هرمیس). این وضعیت، کنترل کامل بر محیط پیرامونی را از شما سلب می‌کند.
پیامدهای شکست سیاسی و دیپلماتیک ایران در پرونده زنگزور و تاثیر آن بر امنیت ملی چیست؟
سؤال شما در مورد پیامدهای شکست سیاسی و دیپلماتیک ایران در پرونده زنگزور و تأثیر آن بر امنیت ملی، موضوعی راهبردی است که در منابع به آن پرداخته شده است.
منصور حقیقت‌پور، نماینده پیشین مجلس، معتقد است که نگاه ساده‌انگارانه که این موضوع را بزرگ‌نمایی رسانه‌ای یا جزئی بداند، مردود است و این موضوع یک تهدید راهبردی برای ایران محسوب می‌شود.
پیامدهای شکست دیپلماتیک و سیاسی ایران در پرونده زنگزور و تأثیر آن بر امنیت ملی بر اساس منابع عبارتند از:
۱. کوتاهی و انفعال دیپلماتیک ایران
در سال‌های اخیر، به ویژه در جریان جنگ دوم و سوم قره‌باغ، جمهوری اسلامی ایران کمترین تحرک سیاسی و دیپلماتیک را در منطقه، با وجود سابقه حضور و تعلق آن منطقه به جمهوری اسلامی در سال‌های گذشته، صرف کرده است.
- خواب و کمای استراتژیک: در آن مقطع زمانی، اعلام شد که جمهوری اسلامی ایران در «خواب و کمای استراتژیک» قرار گرفته است.
- فقدان اراده رسمی: هیچ اراده‌ای از سوی مقامات ایران برای اعلام اینکه این منطقه مورد علاقه جمهوری اسلامی است، مشاهده نشد، مگر از جانب مقام معظم رهبری که فرمودند اجازه تغییر جغرافیایی منطقه زنگزور را نخواهند داد.
- از دست رفتن فرصت: مقامات مسئول ۹۰ دقیقه وقت بازی را در سال‌های گذشته که این موضوع داغ بود، از دست داده‌اند و در آن زمان هیچ یک از مقامات رسمی طرحی ارائه نداده یا صحبتی نکرده است. برخی مدیران در این سال‌ها در این رابطه «روزه سکوت» گرفته بودند.
۲. تهدیدات راهبردی رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای
عدم تحرک فعال ایران، میدان را برای رقبا و حریفان باز گذاشته است که هر یک با منظورهای مختلفی دنبال اهداف خود هستند:
- تحمیل غربت راهبردی توسط آمریکا: آمریکایی‌ها دنبال این هستند که در این منطقه یک «غربت راهبردی» به ایران و پس از آن به روسیه تحمیل کنند.
- تکمیل ارتباط پانترکیسم: ترکیه دنبال این است که با حضور در این منطقه، بتواند «ارتباط کالبدی» خودش را با سایر جهان تُرک برقرار کند. (شایان ذکر است که باریکه زنگزور در ابتدا در زمان شوروی سابق، برای انقطاع سرزمینی تفکر پانترکیسم ایجاد شده بود).
- حضور اسرائیل: اسرائیلی‌ها نیز بنا به دلایل خاصی برای حضورشان در قفقاز و دسترسی که می‌خواهند به آسیای میانه داشته باشند، در این منطقه حضور دارند.
- مزاحمت حضور آمریکا: اگر رژیم حقوقی جدید منطقه زنگزور در اختیار ارمنستان نباشد، حضور آمریکایی‌ها قطعاً برای ایران مزاحمت ایجاد خواهد کرد.
۳. قطع احتمالی مسیرهای دسترسی ایران
اگرچه ایران راه‌های متعددی برای رفتن به اروپا دارد، اما برخی معتقدند اجرای توافق اخیر و راه‌اندازی کریدور زنگزور می‌تواند مسیر زمینی ایران به ارمنستان و حتی اروپا قطع کند.
- اهمیت زنگزور برای ایران: دالان زنگزور برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت دارد زیرا کلید دسترسی به اروپا و مرزی مشترک با ارمنستان است که می‌تواند «مرز دوستی و مرز مهربانی» باشد.
۴. اقدامات ضروری برای آینده
با توجه به این پیامدها و تهدیدات راهبردی، منابع تأکید می‌کنند که ایران باید اقدامات زیر را در دستور کار قرار دهد:
- تعیین سهم یا برنامه جایگزین: در ترتیبات آینده زنگزور، جمهوری اسلامی ایران یا باید سهم خود را تعیین و مشخص کند یا باید برای منطقه «برنامه جایگزین» داشته باشد.
- حفظ آرامش و توسعه رایزنی‌ها: ایران باید ضمن حفظ آرامش، رایزنی‌های سیاسی خود را با طرفین موضوع (آذربایجان و ارمنستان) توسعه دهد.
- طرح حقوق دسته‌جمعی: ایران باید با دوستان پیشین خود (روسیه، ترکیه، گرجستان و آذربایجان) مجدداً نشستی داشته باشد تا بتوانند حقوق دسته‌جمعی همسایگان را در این کریدور رعایت کنند.
- اعلام منافع ملی: ایران باید اعلام کند که این منطقه مورد علاقه و حساسیت ماست و قطعاً باید ایفای نقش اساسی بکند.
- تهیه طرح مناسب: امید است که با حضور آقای دکتر علی لاریجانی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، طرح مناسبی برای این منطقه آماده شود و حقوق و دیدگاه جمهوری اسلامی ایران در آن رعایت گردد.
در حال حاضر، ایران در وقت‌های اضافی بازی دنبال گل زدن است تا بتواند جمهوری اسلامی ایران را پیروز کند.
